Groepsdynamiek en groepsklimaat in (L)VB groepen

Aantal keer bekeken: 5882 views

Mandemaker in haar boek “Een positief groepsklimaat draagt namelijk bij aan welzijn en groeikansen. Begeleiders hebben meer mogelijkheden om de dynamiek en klimaat in een groep positief te beïnvloeden dan zij denken. In haar boek beschrijft Mandemaker een groot aantal interventies die begeleiders kunnen inzetten om het groepsklimaat te verbeteren. In deze blog kun je lezen hoe belangrijk het is om aandacht te besteden aan het bevorderen van een positieve groepsdynamiek en groepsklimaat.

Wat is een groep en hoe ontstaat een groep

Een groep kan beschreven worden als een aantal mensen die over een bepaalde periode regelmatig contact met elkaar heeft. Deze mensen komen bij elkaar met een gezamenlijk doel of een bepaalde reden. Dit kan een vrije keuze zijn (zoals een vriendenclub) of min of meer gedwongen (zoals een schoolklas in het primair of voortgezet onderwijs). Een groep is dynamisch en er is sprake van wederzijds beïnvloeding; de groep beïnvloedt het gedrag van de individuele leden en de leden beïnvloeden de groep. Iedere groep heeft kenmerken die invloed hebben op: 1) de relaties, 2) de rollen, 3) de groepsnormen (social norms). Een positieve groep bevat sociale cohesie. Vooral relaties spelen een belangrijke rol. Leden van een specifieke groep beoordelen elkaar vaak positiever dan mensen van buiten de groep. De functie hiervan is binding.

Binnen een groep kunnen subgroepen of bondjes ontstaan. Net zoals in de grotere groep is hier sprake van een typerende groepsdynamiek. Subgroepen binnen een grotere groep bieden de leden zekerheid, sociale veiligheid en overzicht. Voor sommige mensen biedt een subgroep, meer dan de grotere groep, een veilig klimaat om te leren en ontwikkelen. Dit kan bijvoorbeeld een klein groepje vrienden zijn in het primair onderwijs, waarin een kind meer durft te vertellen, dan tegen andere leerling, laat staan de hele klas.

Groepsvorming volgens Bruce Tuckman

Amerikaans sociaal psycholoog Bruce Tuckman heeft een theorie ontwikkeld over groepsvorming. Volgens Tuckman zijn er vier stadia die een groep doorloopt om tot een goede samenwerking te komen. Deze vier stadia zijn:

• De forming fase. Hierin is het ieder voor zich en leren de individuen elkaar kennen. Er is nog geen sprake van groepsgevoel. In deze fase kan iemand als informele leider van de groep aangesteld worden.
• De storming fase (ook wel de conflictfase genoemd). In de storming fase fase wijzen leden van de groep elkaar op gedrag. De onderlinge verhoudingen binnen een groep worden telkens duidelijker. De informele leider kan bevestigd worden in zijn of haar rol. In deze fase ontstaan ook subgroepen.
• De norming fase. De taken binnen een groep zijn duidelijk verdeeld en mensen zijn loyaal naar de groep. Bij een gezonde dynamiek functioneert de groep als een hecht team en is er sociale cohesie. Groepen zijn veelal naar binnen gericht, en daarom gesloten voor de buitenwereld.
• De performing fase. Er is een goede combinatie ontstaan van samenwerken en zelfstandig verantwoordelijkheid nemen. Een groep in deze fase kan complexe taken soepel uitvoeren met weinig begeleiding. Er zijn daarnaast ongeschreven regels ontstaan. De groepsdynamiek is positief.

Bruce Tuckman stelt dat veel groepen vastzitten in één van deze fasen en daardoor niet tot hun volle potentie komen. Soms heeft de groep advies of interventie nodig om een goede groepsdynamiek te creëren, die je als buitenstaander kan bieden.

Leven in groepen

Mensen met een verstandelijke beperking wonen en werken bijna altijd in een groep. Echter is hun vrijheid om zelf de groep te kiezen waarin ze willen wonen of werken heel beperkt. Doorgaans bepalen professionals in welke groep iemand wordt geplaatst. Bij dit besluit spelen indicatie en beschikbaarheid van plekken vaak een rol.

Als een cliënt in een bepaalde voorziening gaat wonen of werken, dan wordt deze cliënt deel van een groep. Dit merkt de persoon aan bepaalde taken, groepsactiviteiten, groepsmomenten en gezamenlijke ruimten. Ook krijgt de cliënt te maken met ongeschreven regels, groepsafspraken, bepalende onderlinge verhoudingen, gezamenlijke doelen, social norms en moet de aandacht van begeleiders gedeeld worden.

De meerwaarde van een groep

Bij het werken aan een gunstig groepsklimaat en positieve groepsdynamiek is het volgens Mandemaker belangrijk om inzicht te hebben in waarom mensen elkaar opzoeken en wat het behoren tot een groep mensen biedt. Voor mensen is deel uitmaken van een groep zo waardevol omdat ze sociale wezens zijn. Het menselijk gedrag wordt mede bepaald door de wederzijdse beïnvloeding van de groep waartoe men behoort of behoorde. Zo wordt gedrag van een cliënt regelmatig aan de persoon zelf toegeschreven, terwijl het ook het gevolg kan zijn van de groepsdynamiek of sociale norm in een groep.

Ook voor de persoonsontwikkeling is het belangrijk om bij een aantal primaire groepen te horen (Remmerswaal 2008 geciteerd door Mandemaker). Een groep kan een soort pedagogisch klimaat zijn, waarin onder andere samenwerking in een team de cliënt veel kan leren en sociale vaardigheden ontwikkelt kunnen worden. Daarnaast biedt het lid zijn van een groep de kans om ergens bij te horen, om samen te leven in plaats van alleen. Ook kunnen groepen aan mensen sociale veiligheid en zekerheid, sociaal contact, waardering en erkenning geven.

Een groep kan dus veel waarde toevoegen aan het leven van mensen. Zeker als er sprake is van positieve groepsvorming, positieve onderlinge verhoudingen, een gezonde dynamiek en een veilig klimaat. Volgens Mandemaker kunnen groepen veel bieden aan mensen met (L)VB.

De moeilijkheden van een groep

Het leven in een groep kan veel vragen van mensen met een verstandelijke beperking. Het leven met anderen en de onderlinge verhoudingen, doet een beroep op sociaal- emotionele vaardigheden. Cliënten kunnen last hebben van ongewenst gedrag of psychiatrische problematiek van henzelf of hun groepsgenoten. Wees je bewust dat mensen met een verstandelijke beperking geen passanten zijn in hun groepen; ze maken er voortdurend deel van uit. Als het niet bevalt in de groep dan kunnen ze er niet zomaar van weglopen.

Een voorbeeld van het ontstaan van ongewenst gedrag binnen een woongroep: Jack wil uit huis. Het liefst wil hij in een woongroep gaan wonen bij zijn vriend Rob, van voetbal. Hij is heel blij als er een plek vrij komt. Na een leuke start kan hij echter moeilijk zijn draai vinden, het is heel anders dan hij had verwacht. Rob heeft al een vriendenclubje binnen de woongroep en er ontstaat jaloezie tussen de vriendengroep en Jack. Rob voelt zich ongelukkig omdat hij ertussen zit. De andere bewoners gaan Jack buitensluiten. Ze vinden alles aan Jack stom en hebben voortdurend kritiek op hem. Twee andere bewoners vinden het zielig voor Jack, maar durven het niet aan te geven, want dan krijgen ze de hele groep tegen zich. Het gedrag van de hele groep wordt steeds negatiever en er ontstaan ruzies tussen verschillende bewoners. Het team had dit niet verwacht en kan er moeilijk grip op krijgen (Bron: Groepsdynamiek in de verstandelijk gehandicapten zorg blz. 23)

Soms is er advies nodig van iemand van buitenaf om de groep te maken tot een pedagogisch klimaat waar mensen hun sociale vaardigheden kunnen ontwikkelen en zo samen een goede groepsdynamiek kunnen creëren of herstellen.

Groepsklimaat en groepsdynamiek

Het welzijn en de ontwikkelmogelijkheden van cliënten worden dus mede bepaald door de dynamiek en klimaat binnen de groep. Groepsdynamiek heeft te maken met het gedrag van mensen in (kleine) groepen. Dit ontstaat zodra een verzameling mensen een groep wordt en zorgt ervoor dat deze verzameling mensen een groep blijft. De groepsdynamiek bepaalt voor een deel het groepsklimaat. En het groepsklimaat bepaalt mede de groepsdynamiek. Er is sprake van wederzijdse beïnvloeding. Andere aspecten die meespelen in de groepsdynamiek en het groepsklimaat zijn de omgeving en de manier waarop het leven in en om de groep georganiseerd is.

Het verschil tussen groepssfeer en -klimaat

Er is een verschil tussen groepssfeer en groepsklimaat. Je kunt bijvoorbeeld een negatieve sfeer hebben binnen een positief groepsklimaat. Een negatieve sfeer is van tijdelijke aard terwijl een negatief groepsklimaat structureel kan zijn. Zo kan een positieve sfeer in een negatief groepsklimaat ook voorkomen. Een negatief groepsklimaat werkt vaak door op de groepsdynamiek en het gedrag van de groepsleden, en kan gevolgen hebben op de lange termijn.

De invloed van een positief groepsklimaat

Hoe gunstiger het groepsklimaat, hoe gunstiger de ontwikkeling van cliënten. Bij een gunstig groepsklimaat laten mensen minder gedragsproblemen en minder psychosomatische klachten zien (Van de Ploeg 2008 geciteerd door Mandemaker). Een veilig klimaat waarin de groepsleden voldoende veiligheid, contact en waardering ervaren kan de groei en ontwikkeling van cliënten positief beïnvloeden.

Een positieve groep is meer gemotiveerd, toont meer respect voor anderen en is bereid tot meer samenwerking. Hierdoor ontstaat er meer sociale cohesie. Een prettig en sociaal veilig klimaat kan er daardoor voor zorgen dat er minder escalaties plaatsvinden. Een groep waar de cliënt zich veilig voelt zal zorgen voor ander gedrag dan in een groep waarin bijvoorbeeld veel gepest wordt en waar de cliënt zich vaak angstig voelt. Als er sprake is van een onveilig groepsklimaat zullen de groepsleden zoeken naar manieren om zichzelf weer veilig en zeker te voelen.

Via een groep kunnen de individuele groepsleden ook werken aan hun individuele doelen. In een sociaal veilig klimaat en door contact met anderen kunnen mensen namelijk nieuwe vaardigheden opdoen en ermee oefenen. Bijvoorbeeld een cliënt die weinig ruimte durft in te nemen, kan een taak, positie of rol krijgen waarmee hij op een veilige manier geholpen wordt om wel ruimte in te nemen. Begeleiders kunnen hierin een rol spelen en helpen de groepsdynamiek positief te beïnvloeden.

Inzicht in groepsdynamische processen

Volgens Remmerswaal en Lijenhorst kan inzicht in het gedrag van mensen binnen groepen veel opleveren voor het begeleiden van groepen. Om professioneel te kunnen begeleiden, is het nodig dat de begeleider inzicht heeft in de achterliggende motieven van het gedrag van het individu en de dynamiek in de groep. Juist de verbinding en de samenhang tussen deze inzichten leiden tot maatwerkoplossingen voor een goede groepsdynamiek.

Het kennen en tijdig herkennen van groepsdynamische processen helpt dus om in te schatten welke interventies de groepsdynamiek en groepsklimaat positief beïnvloeden.

Wat kan de professional doen aan positieve groepsvorming?

In het voorafgaande heb je kunnen lezen hoe bepalend een groep kan zijn in het leven van een mens met een verstandelijke beperking. Groepsbegeleiders kunnen meer doen aan het groepsklimaat en positieve groepsvorming dan zij vaak denken. Regelmatig overkomt groepsdynamiek begeleiders waardoor reactief ingrijpen nodig is, terwijl proactieve interventies juist kunnen zorgen voor stabiliteit en sociale cohesie. Begeleiders hebben hulp en advies nodig. De groep wordt namelijk niet zomaar een fijne plek waar mensen kunnen wonen of werken. Voor een sociaal veilig klimaat en goede groepsdynamiek is het belangrijk om als begeleider oog te hebben voor de manier waarop iedereen zijn plek inneemt in de groep en hoe ze op elkaar ingespeeld zijn

Groepsdynamiek kan behoorlijk ingewikkeld zijn. Volgens Mandemaker kunnen begeleiders aan de hand van de juiste methodiek een rol in nemen om de groepsklimaat positief te beïnvloeden. Haar boodschap is dat er vele manieren zijn waarop je kunt werken aan een gunstig groepsklimaat en een gezonde dynamiek. Wanneer je eerst goed de onderlinge verhoudingen en klimaat van een groep bestudeert, kun je daarna aan de slag met de meest haalbare en zinvolle interventies. Voor begeleiders is het vaak heel waardevol om bij te kunnen dragen aan een gezonde dynamiek in de groepen die daardoor weer een positieve invloed hebben op hun cliënt(en).

Meer leren over groepsdynamiek in de verstandelijk gehandicaptenzorg?

FORTIOR biedt een in company training aan over groepsdynamiek en groepsklimaat in (L)VB groepen. In deze training leer je hoe je methodisch en pro-actief kunt werken om het groepsklimaat positief te beïnvoeden. Vraag hier een offerte aan voor de in company training 

Bron:

Mandemaker, A. (2019) Groepsdynamiek in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Methodisch werken aan een positief groepsklimaat. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Bekijk dit boek hier

Remmerswaal, J., Leijenhorst, B. (2020) Groepsdynamica de basis. Professioneel begeleiden van groepen. Amsterdam: Boom uitgevers

Tuckman, Bruce. (1965). Developmental sequence in small group, Psychological Bulletin 63 (6): 384–99.