Congres emotionele ontwikkeling & Verstandelijke beperking

Dr. Wil Buntinx is gezondheidszorgpsycholoog/FAAIDD. Hij is zelfstandig onderzoeker en adviseur op het terrein van kwaliteit in de zorg voor mensen met een beperking (www.buntinx.org). Hij is tevens verbonden aan het Gouverneur Kremers Centrum, Maastricht University en hoofdredacteur van het Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan mensen met verstandelijke beperkingen (NTZ). Sedert 1997 is hij lid van het Committee on Definition and Classification van de American Association on Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD) en sinds 2012 van het team Expertise Collective (pôle Déficiences Intellectuelles) van het Institut National de la Santé et de la Recherche Médicale (INSERM) te Parijs.

Drs. Jolanda Vonk

Jolanda Vonk is GZ-psycholoog/ Orthopedagoog-Generalist en seksuoloog. Ze is jarenlang werkzaam in zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Nu werkt zij als gedragsdeskundige en seksuoloog bij ORO in Helmond. Jolanda is daarnaast al vele jaren actief als zelfstandig trainer, supervisor en coach. In 2009 schreef Jolanda Vonk samen met Amieke Hosmar het boek ”Emotionele ontwikkeling bij mensen met een beperking: een denk- en handelingskader voor de praktijk”. In dit boek wordt beschreven hoe je goed zicht krijgt op de emotionele ontwikkeling van een cliënt met een verstandelijke beperking en wat dit betekent voor het handelen in de praktijk. Sinds de publicatie van haar boek geeft Jolanda trainingen aan professionals in de zorg op het gebied van emotionele ontwikkeling en integratieve diagnostiek. Jolanda Vonk is verbonden aan het Landelijk Netwerk Emotionele Ontwikkeling (LNEO).  

Emotionele ontwikkeling: stand van zaken

Jolanda Vonk geeft een toelichting op de stand van zaken rond emotionele ontwikkeling en het tot stand komen van het handboek.  

Op 3 januari 2023 is Anton Došen overleden. FORTIOR heeft enkele jaren intensief met Anton samengewerkt. Met ontzag hebben we altijd geluisterd naar Antons grote kennis en kunde die hij liet zien tijdens studiedagen, congressen en masterclasses. We denken met liefde en dankbaarheid aan hem terug.

Em. Prof. Dr. Anton Došen

Professor Anton Došen was kinderpsychiater en psychiater en als zodanig verbonden geweest aan het Observatiecentrum de Hondsberg in Oisterwijk. Later was hij directeur behandeling van het Centrum voor behandeling van psychische en gedragsstoornissen bij mensen met een verstandelijke handicap Nieuw Spraeland van indertijd de Wendel (nu Specialistische Zorg, onderdeel van Dichterbij) te Oostrum. Tegelijkertijd was hij verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen als bijzonder hoogleraar met als leeropdracht "Psychiatrische aspecten van verstandelijke beperking". Door zijn educatieve activiteiten en publicaties nam hij meer dan dertig jaar landelijk en internationaal een vooraanstaande plaats in op het gebied van diagnostiek en behandeling van psychiatrische stoornissen en gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking. Zijn model van integratieve behandeling wordt gebruikt door deskundigen uit verschillende landen. Na zijn emeritaat zette hij zich nog volop in voor de ontwikkeling van de zorg van de geestelijke gezondheid van deze mensen.

Emotionele ontwikkeling bezien vanuit het ontwikkelingsdynamisch model

Hieronder lees je een samenvatting van een lezing die Anton Došen gaf op 10 februari 2017 tijdens het congres "Emotionele ontwikkeling & verstandelijke beperking" Het Ontwikkelingsdynamisch model is ontstaan in de jaren 80 van de vorige eeuw. Het model is gebaseerd op de bestaande literatuur over psychosociale ontwikkeling en brein fysiologie. Ook klinische praktijkervaringen met kinderen met een verstandelijke beperking liggen er aan ten grondslag. Het Ontwikkelingsdynamisch model omvat vier dimensies: de biologische, psychologische, sociale en ontwikkeling dimensie. Daarnaast beoogt het zicht te krijgen op de ontwikkeling van de persoonlijkheid bij mensen met een verstandelijke beperking. In het model wordt in het bijzonder aandacht besteed aan de emotionele ontwikkeling. Het niveau van emotionele ontwikkeling wordt gezien als bepalend voor de motivatie en het gedrag van de persoon.

Dr. Albert Ponsioen

Albert Ponsioen werkt als klinisch neuropsycholoog bij twee instellingen voor jeugd-GGZ: Lucertis KJP in Velsen en de Praktijk Zelfregulatie (PZO) in Oudewater. Albert is tevens als stafmedewerker verbonden aan de Stichting Landelijk Kenniscentrum LVG (VOBC LVG) in Utrecht. Daarnaast werkt hij voor de stichting Gaming & Training mee aan de ontwikkeling van computertrainingen om executieve functies bij kinderen te versterken. Een speciaal interessegebied van Albert is de Single Case Experimental Design (SCED), ook wel N=1 studies genoemd, om behandeleffecten te beoordelen.  

Emotionele ontwikkeling, sociale ontwikkeling en adaptatie

Tijd voor verandering! Zowel wat betreft de opvattingen over lichte verstandelijke beperkingen als uitspraken als: “Lichamelijk heeft die jongere een ontwikkelingsleeftijd van 16 jaar, maar cognitief is hij toch niet veel ouder dan 12 jaar en emotioneel is het nog een kleuter!”. Bijzonder dat wij eerst dachten met een enkele IQ-score te beoordelen of er wel sprake is van een (licht) verstandelijke beperking (LVB) en dan vervolgens uitspraken te doen over de achterstanden op de verschillende ontwikkelingsdomeinen die bij dezelfde persoon erg uiteen zouden kunnen lopen. Maar hoe goed zijn deze uitspraken te onderbouwen? En zijn er alternatieve opvattingen die meer recht doen aan de individuele problematiek van iemand die nu nog met de term LVB wordt aangeduid? Het kan en moet anders. Maar hoe dan? Tijd voor een Adaptieve Leer Test!

Drs. Bianca Vugts-de Groot

Bianca Vugts-de Groot heeft ruime ervaring in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking als psycholoog, diagnostisch medewerker en begeleider. Ze werkt als gedragsdeskundige en trainer vanuit haar eigen praktijk. Ze schreef de boeken 'Werken met Ontwikkelingsleeftijden' en 'Werken met ervaringsordening' en werkte mee aan diverse andere publicaties. Meer informatie: www.biancavugts.nl  

De betekenis van emotionele ontwikkeling voor de praktijk

De toegevoegde waarde van het concept emotionele ontwikkeling en de wijze waarop deze geoperationaliseerd wordt door bijvoorbeeld het gebruik van de SEO-R², is de afgelopen jaren erg duidelijk geworden. Velen hebben inzicht en begrip gekregen in gedrag en dynamiek bij de cliënt waar men voorheen in het duister tastte. De SEO-R² blijkt een bruikbaar instrument om professionals te equiperen in het zich afstemmen op de cliënt. Ze biedt vooral ook ingangen om over die afstemming samen de dialoog aan te gaan. Vanuit wetenschap en praktijk zijn er echter ook signalen die aanleiding geven tot kritische reflectie op het gebruik van het concept emotionele ontwikkeling. Het bestaan van algemeen geldende ontwikkelingsfasen is bijvoorbeeld omstreden. Ook het onderscheid tussen ‘cognitief’ en ‘emotioneel’ blijkt discutabel, evenals de discrepantiehypothese. In haar lezing spitst Bianca de kritische reflectie toe op de volgende vragen: Waarom gebruiken we ontwikkelingsleeftijden? Wie heeft er welk nut van? Is het respectvol t.o.v. de cliënt? Hoe zou je het anders kunnen doen? Onderzoek naar ontwikkelingsleeftijden is onderdeel van een analytische benadering. Hoe past het bij de synthetische, holistische benadering? Beïnvloedt de manier van verwoorden (bv “hij heeft het niveau van een kleuter”) de manier van kijken naar die persoon en de beeldvorming van die persoon, in positieve of negatieve zin? Het is geen pleidooi voor revolutie maar voor evolutie. Op basis van casuïstiek en dialoog zal dan ook gekeken worden naar wat er nodig is voor een genuanceerd gebruik van het concept emotionele ontwikkeling en wordt er onderzocht welke plaats dit kan innemen in het geheel van beeldvorming en behandeling.

Dr. Lex Wijnroks

Lex Wijnroks is ontwikkelingspsycholoog en heeft zich gespecialiseerd in de ontwikkelingsneuropsychologie. Sinds 1997 is hij als docent/onderzoeker werkzaam bij de opleiding pedagogische wetenschappen van de universiteit van Utrecht. Hij verzorgt onderwijs op het gebied van de ontwikkelingspsychologie, neuropsychologie, neuropsychologische diagnostiek en de gehandicaptenzorg. Zijn onderzoeksterrein betreft de vroege ontwikkeling van cognitie, perceptie en aandacht bij typische en atypische populaties. In zijn recente publicaties brengt hij nieuwe neurowetenschappelijke inzichten onder aandacht en laat hij zien hoe deze inzichten kunnen bijdragen aan meer kennis en begrip van het functioneren van mensen met een verstandelijke beperking.  

Emotieregulatie: laatste ontwikkelingen

In deze presentatie bespreek ik hoe in de neuropsychologie, de gehechtheidstheorie, de theorie van Dosen, en de vaktherapeutische benadering de begrippen emotieregulatie en stress worden opgevat. Hierin zijn interessante parallellen te ontdekken, maar er zijn ook duidelijke verschillen. Een opvallende parallel is dat alle benaderingen beweren zich te baseren op of in elk geval aangeven dat hun ideeën consistent zijn met de huidige neurowetenschappelijke kennis. Klopt dit wel of is er eerder sprake van selectief shoppen? Een belangrijk verschil tussen de benaderingen is de vraag of problemen in de emotieregulatie het gevolg zijn van stress of dat problemen in de emotieregulatie leiden tot stress. Een ander punt is dat de benaderingen een aantal concepten zoals emotiecompetentie, emotie disregulatie en veerkracht tegen stress, niet gebruiken, terwijl dat toch zinvolle aanvullingen kunnen zijn. Als laatste breng ik twee nieuwe technologische ontwikkelingen onder de aandacht die veel belovend zijn. De eerste is de EQ Radio die ontwikkeld is door MIT waarmee emoties bij anderen draadloos geregistreerd kunnen worden. De tweede is de Transcranial Direct Current Stimulation techniek waarmee o.a. emotionele problemen behandeld kunnen worden. Deze technieken zijn nog niet of nauwelijks toegepast bij mensen met een verstandelijke beperking.  

Martina de Witte

Martina de Witte is HAN-docent bij het Instituut voor Vaktherapeutische en Psychologische Studies (IVPS). Daarnaast is zij als onderzoeker en promovenda verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, het lectoraat KenVak (kennisontwikkeling Vaktherapiëen) en het Lectoraat Zorg voor Mensen met een Verstandelijke Beperking (HAN). Naast haar werk als docent en onderzoeker werkt zij ook als muziektherapeut (senior geregistreerd) bij de instelling STEVIG waar mensen met lichte verstandelijke beperkingen (LVB) en ernstige psychiatrische en/of gedragsproblemen worden behandeld.

Haar promotieonderzoek draagt de titel: ‘Arousal Regulation through Music Therapy in People with Mild Intellectual Disabilities (MID)’ en leidt tot nieuwe kennis over de werkingsmechanismen van muziek bij het verlagen van arousal bij stresservaring, wat belangrijke input kan leveren aan het bieden van betere zorg aan mensen met LVB, maar ook ten gunste komt aan de beroepspraktijk van en het onderwijs in muziektherapie, als ook aan bredere wetenschappelijke kennisdomeinen, zoals muziekwetenschappen en psychologie.

Daarnaast werkt zij als onderzoeker mee aan het onderzoeksproject: “(Be)leef in de Wijk’ wat zich richt op de integratie van vaktherapie binnen wijkgerichte behandelteams voor mensen met LVB (zoals FACT LVB). Dit onderzoek wordt vanuit KenVak uitgevoerd. Zie voor meer informatie over de beide onderzoeksprojecten: www.kenvak.nl

 

Hoe bevordert vaktherapie emotionele ontwikkeling?

Vaktherapie wordt veelvuldig ingezet bij mensen met verstandelijke beperkingen, zo ook bij mensen met lichte verstandelijke beperkingen. Vaktherapie is een behandelvorm die op een methodische wijze beeldende, dans-, drama-, muzikale of bewegings- en lichaamsgerichte interventies inzet. Vaktherapie biedt daarmee een andere ingang bij de cliënt dan verbaal georiënteerde therapieën. Specifiek aan vaktherapeutische interventies is dat er handelings- en ervaringsgericht gewerkt wordt. De therapeut hanteert – telkens toegespitst op de individuele behandelvraag – een arsenaal aan materialen en werkvormen om de cliënt aan te zetten tot handelen. Daarmee wordt gedrag van de cliënt zichtbaar en kunnen bijbehorende gevoelens en gedachten worden geëxploreerd. De ervaring die wordt opgedaan tijdens het handelen binnen de therapie kan direct gerelateerd worden aan situaties buiten de therapie (transfer).

Het Nederlandse overheidsbeleid is er op gericht om mensen met LVB zo lang mogelijk (zelfstandig) te laten functioneren in de thuissituatie. Instellingen die zorg/behandeling bieden aan mensen met LVB worden gestimuleerd om behandeling aan te bieden in de leefomgeving van de cliënt. Deze presentatie geeft een inkijk in het lopende onderzoeksproject ‘(Be)Leef in de Wijk’, waarbij door middel van praktijkgericht onderzoek wordt gekeken hoe en wanneer vaktherapeuten een bijdrage kunnen leveren aan het in de wijk behandelen van emotionele problematiek.

De presentatie laat ook zien, dat vaktherapie c.q. muziektherapie zich steeds meer baseert op neurologische evidentie. Vanuit dit kader worden praktijkvoorbeelden naar voren gebracht waarbij muziekinterventies worden ingezet bij mensen met LVB om te komen tot stressregulatie.

Drs. Bren Hesper

Bren Hesper is programmaleider bij Trajectum, een zorginstelling voor cliënten met een lichte verstandelijke beperking en risicovol gedrag. Zij heeft Algemene Sociale Wetenschappen gestudeerd en is haar loopbaan begonnen als onderzoeker bij het Expertisecentrum Forensische Psychiatrie. Sinds tien jaar is zij werkzaam bij het Kenniscentrum van Trajectum als programmaleider met de aandachtsgebieden risicotaxatie bij LVB cliënten en de behandelmethodiek. In gevangenissen waar zij advies gaf over LVB-cliënten werd zij zich bewust van de soms schrijnende gevolgen als in het contact met cliënten niet wordt aangesloten bij hun emotionele ontwikkeling. Zij is als projectleider betrokken bij de ontwikkeling van een methodiek voor cliënten met een lichte verstandelijke beperking en risicovol gedrag. Zij geeft daarnaast trainingen op het gebied van risicotaxatie, ROM en holistische beeldvorming.  

Emotionele ontwikkeling en de forensisch-psychiatrische zorg voor mensen met een lichte verstandelijke beperking

De forensische zorg is gericht op het afnemen van het risico op herhaling van het probleemgedrag door de cliënt. Hierbij worden risicotaxatie-instrumenten gebruikt om de hoogte van het risico te bepalen. Risicotaxatie is op zich niet anders bij cliënten met een lichte verstandelijke beperking. Onderzoek toont aan dat de risicofactoren die deze instrumenten in kaart brengen ook bij de LVB doelgroep voorspellend zijn voor terugval en recidive. Professionals zijn echter van mening dat de omgeving bij een LVB cliënt een grotere invloed heeft op het wel of niet terugvallen. LVB cliënten hebben vaak een blijvende stut en steunstructuur om zich heen nodig, bestaande uit begeleiding, ondersteuning en toezicht. Risicomanagement bij deze doelgroep is dan ook meer dan bij normaal begaafde forensische cliënten gericht op de omgeving. De emotionele ontwikkeling van de cliënt bepaalt hoe deze stut en steunstructuur eruit moet zien. In deze lezing doen we een voorzet op de ontwikkeling van een richtlijn voor risicomanagement bij LVB uitgaande van de risicofactoren op terugval, maar aansluitend bij de emotionele ontwikkeling van de cliënt.  

Drs. Welmoed Visser-Korevaar

Welmoed Visser-Korevaar, basis-orthopedagoog NVO en seksuoloog NVVS SH, werkzaam vanuit eigen praktijk: orthopedagogisch adviesbureau Welmoed. In mijn praktijk komen de vragen van cliënten en/of hun ouders zelf, van instellingen en scholen. De cliënten over wie de vragen komen hebben een verstandelijke beperking en/of autisme. Vaak gaat dit samen met andere beperkingen in het functioneren. Het gaat om seksuologische vraagstukken, waarbij aan onderzoek of behandeling wordt gedacht. Ook weet men mij te vinden in het kader van preventie en onderwijsactiviteiten op het gebied van seksualiteit, intimiteit en relatievorming bij mensen met een verstandelijke beperking en/of autisme. Dit ten doel om de seksuele gezondheid van cliënten met een verstandelijke en of bijkomende beperking te bevorderen.  

Emotionele en seksuele ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking

Emotionele ontwikkeling is onlosmakelijk verbonden met seksuele ontwikkeling. Kennis van de emotionele ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking biedt een goede basis om de seksuologische hulpvraag te begrijpen en te begeleiden. Het draagt bij aan de seksuele gezondheid van mensen met doorgaans grote kwetsbaarheid. Aansluiten bij de emotionele én seksuele ontwikkeling betekent stapsgewijze groei en ontwikkeling in eigen tempo, naar eigen wens en behoeften van de persoon met een verstandelijke beperking. In het kader van deze presentatie komt de samenhang van de emotionele ontwikkelingsfase en het seksueel functioneren van de mens met een verstandelijke beperking aan de orde en worden handvatten geboden hierop in te spelen, met als doel seksuele gezondheid van de mens met een verstandelijke beperking te bevorderen.